Το χέρι που κάνει το σημείο του Σταυρού και επαφίεται στον Κύριο για τον άρτο τον επιούσιο, σαν λουλούδι, όργανο αναπαραγωγής διά των πέντε αισθήσεων, διαφέρει ουσιωδώς από το χέρι του εργαζομένου, που καταντά να πιστεύει ότι αυτός κάνει τον κόσμο, κι ότι έξω απ’ όσα κάνει ο ίδιος, εξασφαλίζοντας την προκοπή και την ευτυχία του, δεν υπάρχει τίποτα το αληθινό.
[Ν. Γαβριήλ Πεντζίκη, Σημειώσεις εκατό ημερών]
H γενική αδιαφορία της νέας γενεάς εμπρός στην θρησκεία δεν είναι ένα ευρωπαϊκό αποτέλεσμα του Πολέμου. Είναι ένα τοπικό ελληνικό φαινόμενο. Ο ελληνικός λαός δεν έχει θρησκευτικό μυστικισμό….Η πίστη, λυρική διάχυση στον καθολικό, στωική και ψύχραιμη υποταγή στον προτεστάντο, πάθος στον Σλαύο, που κυβερνά κάποτε τη ζωή αυτών των ανθρώπων, που μορφώνει τον χαρακτήρα τους, και ρυθμίζει την τύχη τους, δεν παίζει κανένα ρόλο στη δική μας ζωή. Ανάμεσα σ’ ένα Γάλλο που πιστεύει και σ’ έναν άπιστο υπάρχει χάος αδιάβατο. Δεν μπορούν να συνεννοηθούν σε κανένα σημείο. Κοιτάζουν με διαφορετική προοπτική την Πολιτεία, τον έρωτα, τα προβλήματα της κοινωνίας, τις σκέψεις της τέχνης. Ένας Άγγλος άθεος πολύ συχνά είναι υποχρεωμένος να αποκηρύξει την οικογένειά του και να χωριστεί από τους στενώτερους φίλους του. Αλλά ένας Έλληνας θρήσκος και ένας Έλληνας άθρησκος δεν απέχουν σχεδόν καθόλου. Μπορούν να συνεννοηθούν πολύ καλά στα μεγαλύτερα προβλήματα, γιατί το θρησκευτικό ζήτημα που τους χωρίζει είναι και για τους δύο μία απλή λεπτομέρεια. Κανένας τους δεν ένιωσε ποτέ λατρεία ή μίσος για τον Ιησού. Κανένας τους δεν τον ξέσκισε το πρόβλημα της ύπαρξης του Θεού όπως ξεσκίζει άλλες καρδιές. Είναι άπειρες στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία οι καρδιές που ξεσκίστηκαν από αυτό το πρόβλημα και έχυναν αίμα. Αλλά ο θρήσκος Έλληνας πάει στην εκκλησία γιατί έτσι συνήθισε, ο άθρησκος δεν πάει γιατί βαριέται, χωρίς ούτε ο πρώτος ούτε ο δεύτερος να βάζει καμμία θέρμη σ’ αυτή την υπόθεση. Τη θέρμη τους τήν κρατούν για την πολιτική, για την τέχνη, για τον έρωτα. ‘
Ίσως πρέπει να ζητήσουμε την αιτία του παγανισμού μας στην επίδραση του ουρανού μας. Ίσως σε κάποια φλέβα που μάς έρχεται από πολύ μακριά και πού κατόρθωσε να διασωθεί μες στις τρικυμίες των αιώνων. Δεν ξέρω. Πού είναι όμως οι Χριστιανοί ποιητές της Νέας Ελλάδας; Τούς βλέπετε πουθενά; Η ποίηση είναι η πιο αγνή, η πιο ειλικρινής εκδήλωση της αισθαντικότητας ενός έθνους. Αν επέδρασε ο Χριστιανισμός στην αισθαντικότητά μας πώς είναι δυνατό να μην είχε κανένα αντίχτυπο στην ποίησή μας; Υπάρχουν ποιητές Χριστιανοί επεισοδιακά, από πατριωτισμό, επειδή στα 21 η Εκκλησία πολέμησε μεαζί με το έθνος, για την ελευθερία ή για το pittoresque της θρησκείας. Αλλά ποιητές αγνά Χριστιανούς (σαν τον Βερλαίν της Sagesse, σαν τον Κλωντέλ), ποιητές που να αναγνωρίζουν την πίστη ως τη σπουδαιότερη υπόθεση της ζωής τους, ως το σκοπό της ζωής τους, δε θα βρείτε στον τόπο μας. Χριστιανός ο κόμης Διονύσιος Σολωμός; Στούς θρησκευτικούς στίχους τον βλέπουμε έναν άνθρωπο που σέβεται τη λαϊκή παράδοση γιατί αγαπά το λαό, μα δε βρίσκουμε τη φλόγα. Τη φλόγα του την έδωσε στην ελευθερία και στη γήινη ομορφιά. Χριστιανός ο Παλαμάς; Ο Γρυπάρης; Ο Βλαστός; Ή μήπως ο Καβάφης; Μπορούμε να αριθμήσουμε όλα τα πρώτα ονόματα της νεοελληνικής ποίησης, δεν θα βρούμε έναν άνθρωπο του Θεού (παίρνει το μάτι μας σπανιώτατα από δώ κι από κει, μερικούς στίχους καθολικούς. Αν συμβεί να γεννηθεί μεταξύ μας ένας ποιητής αληθινά μυστικοπαθής Χριστιανός, φεύγει από το έθνος του και γυρεύει το Θεό τόν έξω από την Ελλάδα. Γίνεται Λατίνος. Ο μόνος άνθρωπος του Θεού των νεοελληνικών γραμμάτων είναι ο Παπαδιαμάντης, ερημίτης απομονωμένος, κλεισμένος στον εαυτό του, μισάνθρωπος, ανίκανος να ανεχτεί κι αυτήν ακόμα την Αθήνα του 1880, που εμείς τη θεωρούσαμε χωριό)
Πηγή: Γ. Θεοτικάς, «Οι μεταπολεμικοί- Δοκίμιο», στη Νέα Εστία, 72/146, τ. 1718, Δεκέμβριος 1999. [απόσπασμα]
Οι τελευταίοι Παλαιολόγοι, κυρίως ο Μανουήλ Β΄και ο Ιωάννης Η΄, είχαν την στήριξη των αρχόντων, μιας νεοπαγούς κοινωνικής ελίτ που την αποτελούσαν τα μέλη των παλαιών αριστοκρατικών οικογενειών όσο και οι νεωστί πλουτήσαντες έμποροι…Μέσα από την αυτονόητη ανάγκή της να επιβιώσει, η ολιγομελής ομάδα των αρχόντων, με επικεφαλής τους τελευταίους Παλαιολόγους, προώθησε δύο πολιτικά σχέδια: πρώτον την απομάκρυνση του αυτοκράτορα από την Εκκλησία και δεύτερον τη διακήρυξη ενός εδαφικά ορισμένου και ομοιογενούς κράτους. Επρόκειτο για δύο σχέδια που υπέσκαπταν τις καταστατικές αρχές του Βυζαντίου και έφερναν τους άρχοντες σε σύγκρουση με το Πατριαρχείο. Οι Παλαιολόγοι με ρεαλισμό, που οφειλόταν ως ένα βαθμό στην παιδεία τους, αντελήφθησαν ότι η επιβίωση της αρχής τους μπορούσε να επιτευχθεί μέσα σε μια ενοποιημένη όχι μόνο οικονομικά αλλά και πολιτικά Μεσόγειο.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι, αν η διεύρυνση της κοινωνικής βάσης της αυτοκρατορικής εξουσίας με τη συμμετοχή του «δήμου», που παρατηρούμε αυτήν την εποχή, συνιστά μια αλλαγή αυτήν την εποχή, οι τελευταίοι αυτοκράτορες την αποδέχτηκαν και την ενίσχυσαν, όχι μόνο της δύναμης που είχαν αποκτήσει οι λεγόμενοι «μέσοι», αλλά και γιατί έτσι διέθεταν το πλεονέκτημα μιας πιο ισότιμης διαπραγμάτευσης με τις ιταλικές πόλεις. Τόσο οι Παλαιολόγοι όσο και οι άρχοντες που τους στήριζαν αναγκάστηκαν να προσανατολιστούν…στη συγκρότηση μιας εδαφικά ορισμένης και εκκοσμικευμένης αρχής, υπό το πρίσμα της οποίας πρέπει να δούμε και τη διαμάχη των ενωτικών με τους ανθενωτικούς. Οι άρχοντες ήταν προσανατολισμένοι προς τη Δύση επειδή οι επαφές τους με τις ιταλικές πόλεις εξυπηρετούσαν τα οικονομικά τους συμφέροντα…από την άλλη πλευρά, το Πατριαρχείο χρειαζόταν την ενότητα της επικράτειας του. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι εκπρόσωποι του στις άλλοτε βυζαντινές επαρχίες συμπορεύονταν με τη μερίδα εκείνη της γαιοκτητικής αριστοκρατίας που θιγόταν από τη φιλοδυτική πολιτική των Παλαιολόγων και ήδη από τον προηγούμενο αιώνα είχε σαφώς προκρίνει ως περισσότερο συμφέρον για αυτήν το ενδεχόμενο μιας συμφωνίας με τους Τούρκους. Το Πατριάρχειο διέβλεπε εξάλλου ότι το μέλλον του βρισκόταν κυρίως στη Βαλκανική και τη Ρωσία, όπου η επιρροή του ήταν αδιαμφισβήτητη και έδινε την αίσθηση της οικουμενικότητας. Έχει υποστηριχθεί ότι η κλειστή ομάδα του Πατριαρχείου καλλιεργούσε μια Ορθόδοξη ουτοπία…
Πηγή: Τ. Κιουσοπούλου, «Κράτος και Εκκλησία κατά τους παλαιολόγειους χρόνους», στο Θρησκεία και Πολιτική, Αρτος Ζωής, Αθήνα 2016, 133
H συζήτηση είναι πάντως ένα πολύ καλό πράγμα. Για όποιον αντέχει. Πηγή των παραθεμάτων σε πλάγια γράμματα [εδώ]. Τα σχόλια ακολουθούν (σε κόκκινα).
[α] Θὰ ἦταν καλύτερα νὰ ὑπῆρχαν ἀντεπιχειρήματα π.χ. γιὰ τὸ πῶς ὁ Παλαμᾶς δὲν ἐμπνέεται καὶ δὲν μιλᾶ γιὰ τοὺς Γερμανοὺς καὶ τὸ νεκρὸ Θεό τους ἀλλὰ ἀπὸ / γιὰ τοὺς Ἕλληνες καὶ τὸ «κρύο τῆς ἀθεΐας», παρομοίως ὁ Καζαντζάκης. Γιὰ τὸ τί σημαίνει ἢ κρύβει π.χ. ἡ (στὴν καλύτερη περίτπωση) ἀφελὴς ἄποψη νὰ δοῦμε ὡς «καὶ Δυτικὸ» τὸν Παπαδιαμάντη συγχέοντας δομὴ καὶ περιεχόμενο. Γιὰ τὸ ἂν ὅσα λέει ὁ Κονδύλης γιὰ τὸ νεοελληνικὸ Διαφωτισμὸ σὲ σύγκριση μὲ τὸν εὐρωπαϊκὸ εἶναι παλαιολιθικὲς ἀνακρίβειες ἢ ὄχι, καὶ γιατί. Γιὰ πρακτικὰ ζητήματα, τέλος πάντων.
Τα επιχειρήματα τίθενται στον χρόνο τους, οπότε ο καθένας επιφυλάσσεται ανάλογα με τον χρόνο και τη σχετική του γνώση…Πάντως, επιχείρημα του μακαρίτη Ρένου Αποστολίδη για τον ερασιτεχνισμό του Καζαντζάκη, επειδή γράφει ότι κάνει έρωτα με μια Ιρλανδέζα μπροστά στον Χριστό. Η επιχειρηματολογία τέτοιου τύπου, και προσθέτει: «και γιατί δηλαδή Ιρλανδέζα», δεν τιμούν την συζήτηση.
[β] Ὅμως, ὁ Π.Κ. καὶ δὲν ἤθελε νὰ εἶναι Ἔγελος ἀλλὰ καὶ ἀναγνωρίστηκε σὲ μιὰ ξένη χώρα. Ἐνῶ οἱ ἐδῶ νιτσεϊκοὶ τοῦ περασμένου αἰώνα δυστυχῶς δὲν ἀναγνωρίστηκαν τόσο ὅσο θὰ ἔπρεπε στὴν ἐποχή τους, μᾶλλον γιατὶ τρίτης διαλογῆς «σοσιαλιστὲς» καὶ «νιτσεϊκοὶ» δὲν ἔκαμαν βαθιὰ ἐντύπωση στὴ Δύση –οἱ πρῶτοι ἦταν καὶ πολιτικὲς μαριονέτες ἄλλων ξένων. Μόνο μᾶς ἔπρηξαν (οἱ δεύτεροι) μὲ τὴ σκληρότητα καὶ τὴν ἀνάλογη πόζα καὶ τὰ διάφορα μοτίβα σκέψης ποὺ πιθήκισαν καὶ ἔπρεπε νὰ κάνουμε στὴν ἄκρη νὰ περάσουν ὡς νέα προϊόντα.
Δεν έχω πληροφόρηση αν ήθελε ο Π.Κ. να είναι Έγελος, οπότε μάλλον ο συνομιλητής μου θα ξέρει. Για την αναγνώριση του Π.Κ. στη Γερμανία, υπήρξε σε έναν βαθμό και αυτή σχετική. Για τους «τρίτης διαλογής», είναι μία αξιολόγηση, υποκειμενική.
[γ] Πάντως, οἱ ἐθνοπατριῶτες ποὺ κάνουν ἀφιερώματα τοῦ Κονδυλη δὲν χάρηκαν ποτὲ μὲ τὸν παρασιτισμὸ τῆς χώρας, εἴτε δυτικίζουν εἴτε ὄχι. Σίγουρα, ὅταν αὐτοὶ οἱ ἐθνοπατριῶτες δὲν συμφωνοῦν μὲ τὴ γνώμη τοῦ Κονδύλη γιὰ τὸν Νεοελληνικὸ Διαφωτισμό, ἔχουν κοινὰ σημεῖα μὲ ὅσους τοὺς ἐπικρίνουν.
Οι εθνοπατριώτες που κάνουν αφιερώματα στον Κονδύλη, τον διαβάζουν a la carte. Κρατάνε τα περί υστέρησης και μειονεξίας του νεοελληνικού πολιτισμού, και πετάνε στο καλάθι τα περί υστέρησης του βυζαντινού παρελθόντος έναντι της Δύσης. Ανάλογα, και οι «νεο-φιλελεύθεροι» επαινούν τον Κονδύλη γιατί τα έβαζε με τον νεοελληνικό κρατισμό και πελατειασμό. One fits all!
[δ] Ἡ ἀντιαποικιοκρατία δὲν εἶναι ἀντιδυτικισμός, μὴν μπερδευόμαστε.
Δεν μπερδευόμαστε. Aπλά, τονίζουμε ότι η κριτική στη Δύση πάντοτε έχει τα «εργαλεία» της από τη Δύση δανεισμένα. Κριτική σημαίνει διανόηση, στοχασμός, τέχνη. Δεν είναι κριτική στη Δύση η φουστανέλα και τα σταυροκοπήματα. Αυτά «είναι». Συμβαίνουν. Οι νεοέλληνες διανοούμενοι με δυτικά «εργαλεία» ασκούσαν την κριτική τους.
[ε] Τὴ στιγμὴ ποὺ βλέπουμε λ.χ. τὴν ἑλληνικὴ πολυκατοικία (ποὺ σαφῶς αἰτιολογεῖται ἱστορικὰ καὶ ὑπάρχει καὶ ἡ ἀπὸ μηχανῆς θεὰ «ἱστορικὴ ἀναγκαιότητα»… [καὶ σιγὰ τὴ δικαιολογία, δηλαδή]) καὶ τὴ συγκρίνουμε μὲ τὴν ἀνοικοδόμηση τῶν μεταπολεμικῶν εὐρωπαϊκῶν πόλεων, ὅπου βομβαρδισμένα κλασσικότροπα κ.λπ. χτίστηκαν πανομοιότυπα, ἐμεῖς βρισκόμαστε ἀκόμη στὸ ἐπίπεδο τοῦ νὰ συζητᾶμε γιὰ τὰ θαυμάσια! παραδοσιακὰ κουτιὰ τῶν «νεοελλήνων ἀρχιτεκτόνων» καὶ τὶς πολὺ δειλές (ἀκόμη καὶ μὲ βάση τὶς προτάσεις τοῦ νιτσεϊκοῦ ἀλλὰ πιὸ παραδοσιακοῦ Δραγούμη) «συνθέσεις Δυτικοῦ – Παραδοσιακοῦ» τους.
Από πολύ γενικό σε πολύ ειδικό. Τί σχέση έχουν οι αρχιτεκτονικές παρατηρήσεις με τα έργα του Θεόφιλου, Ελύτη, Σεφέρη, Παλαμά και άλλων. Αυτά και άλλα τόσα ήταν απλά και μόνο «πιθηκισμοί» και έργα νομοτέλειας. Έχουν πολλοί λαοί, ακόμα και δυτικοί, τα μεγέθη της νεοελληνικής διανόησης. Και μη μου πει κανείς για τον Χάμπερμας, τον Γκύντερ Γκρας, τον Χομπσμπάουμ και τον Σαρτρ!!!
[στ] Ὁ λόγος τῶν διανοουμένων ἦταν πιθηκισμοί. Ζωντανὸς ἦταν, ἀλλὰ ὄχι ἰδιαίτερος. Ἀκόμη καὶ οἱ Νεορθόδοξοι μὲ τὸ στοχαστικὸ φανατικὸ χαμόγελο, τὰ ἀντέγραψαν ἀπὸ τοὺς Σλάβους ἐξόριστους Ὀρθόδοξους. Δηλαδή, ἥμαρτον, πόσο πρέπει νὰ κρυβόμαστε;
Πεντζίκης, Χριστιανόπουλος, Πικιώνης, Καβάφης, Τσίρκας…κλπ κλπ!
[ζ] Δὲν βλέπω ποιὰ ἡ ἀντίφαση τοῦ νὰ τὰ χώνεις στὶς πολιτικὲς ἡγεσίες καὶ μετὰ στοὺς διανοουμένους. Ἡγεσία εἶναι κι αὐτοί, στὸ πεδίο τους, μυστικοσύμβουλοι τῶν πρώτων. Δὲν εἰσήχθησαν ἕνα κάρο δυτικὰ πράγματα πέφτοντας ἀπὸ τὸν οὐρανό. Τὰ ἔφεραν οἱ φωστῆρες διανοούμενοι τοῦ Γένους καὶ τὰ νομοθέτησαν οἱ πολιτικοί, καὶ σαφῶς πρέπει νὰ τοὺς κατηγοροῦμε. Δὲν τὰ ἔφεραν οἱ βοσκοί, οὔτε μποροῦσαν νὰ ἀντιτάξουν σὲ αὐτὰ τὸ βόσκημα. Ἡ ἀγραμματοσύνη ἔχει τὰ μικρὰ ὅρια ἀντίστασής της, καὶ προσωπικὰ δὲν θεοποιῶ κανέναν ἀντιδυτικὸ ἀγράμματο Μακρυγιάννη.
Δεν έγινε κατανοητό το: πραγματικά πάντως παράδοξο και ιδιαζόντως αντιφατικό είναι το εξής: πως σε συζητήσεις καφενείου και αγοράς ακούς μπινελίκια για τον ελληνικό λαό, την ίδια στιγμή αυτοί που τον μπινελικώνουν όταν τους βάλεις θέματα πιο σοβαρά: λόγου χάριν για το περιβόητο δημοψήφισμα, για τα Σκόπια, την Τουρκία και την Κύπρο, αρχίζουν να τα χώνουν στις ηγεσίες που καταταλαιπωρούν έναν δυστυχισμένο λαό, και μετά, το «χώσιμο» πέφτει στους διανοούμενους που «πιθήκιζαν» τη Δύση. Ποιος έσπασε το τζάμι, παιδιά; όχι εγώ Κυρία, ο Μανωλάκης!!! H έμφαση στην πάλι a la carte μεταφορά της ευθύνης από τον λαό στους ηγέτες, μετά στους διανοούμενους, και ο λαός απέξω…
[η] Ὁ Ἑλληνισμὸς εἶναι «προορισμένος» ἢ «προγραμματισμένος» γιὰ ἄλλα πράγματα, μὲ τὰ ὁποῖα ὄντως ἦταν «πρωτοπορία» κι ὄχι καταϊδρωμένος πίθηκος.
Να κατατεθούν οι νεοελληνικές πρωτοπορίες και αυθεντικότητες, που είναι υπεράνω των «πιθηκιζόντων» Παλαμά, Καζαντζάκη, κα,
διότι εγώ για την ώρα βλέπω Άνθιμο, Πειραιώς, Καραμπελιά, και τα συναφή…Α, ξέχασα Κονδύλη, Παπαδιαμάντη, Κονδύλη, Παπαδιαμάντη κ.ο.κ.
Με αφορμή, εδώ. Δεν νομίζω ότι ο Γ. Καραμπελιάς «καταπολεμεί» κάποια «νεοελληνική ασημαντότητα», όταν πολύ σωστά εκδίδει τέτοια αφιερώματα. Εκτός, αν η «νεοελληνική ασημαντότητα» χρεώνεται αποκλειστικά στους δυτικόφιλους! Ψυχραιμία, δεν υπάρχει ούτε νεοελληνικό θαύμα ούτε νεοελληνικό κενό!
Η επίκληση του Κονδύλη έχει καταντήσει πλεονασματική και μπανάλ για όσους τουλάχιστον από εμάς γνωρίζαμε ήδη από τα 90’s το έργο του. Αυτό που δεν βλέπουν οι όψιμοι επικλητές του, είναι απλά ότι ο (δυτικότροπος) Κονδύλης θεωρούσε νεοελληνική καχεξία και «υποπλασία» ακριβώς αυτά για τα οποία επαίρονται οι εθνοπατριώτες (και κάνουν και ενδιαφέροντα αφιερώματα). Οπότε, μάλλον σύγχυση! Επίσης, το να επικαλείσαι τον Κονδύλη είναι κάτι, όμως ο μακαρίτης δεν ήταν ούτε ο Καντ ούτε ο Έγελος ούτε ο Μάρξ. Και πάλι, ψυχραιμία! Το επόμενο βήμα θα είναι να ορκιζόμαστε επί του…Κονδύλη!
Τέλος, ο Παπαδιαμάντης (και άλλοι) καταπολεμούσαν τον δυτικό αποχριστιανισμό με «εργαλεία» και σπουδές (όχι αυτός, άλλοι) στην Εσπερία. Και πάλι, ψυχραιμία! Το θέμα μας δεν είναι «δυτικόφιλοι vs αντιδυτικοί» (όπως Ολυμπιακός- Παναθηναϊκός, ένα πράμα…). Όλοι γνωρίζουν, επίσης, ότι οι μεγαλύτεροι αντι- αποικιοκράτες του 19ου-20ου αιώνα, είχαν σπουδάσει στα Παρίσια (και δεν ήταν και τίποτα φτωχαδάκια). Η σημασία των νεοελλήνων διανοουμένων είναι η προσπάθειά τους να αρθρώσουν έναν Λόγο ιδιαίτερο και ζωντανό (κατά το δυνατόν, βρε αδελφέ!)- όπως κατά το δυνατόν ήταν φιλόσοφος ο Κονδύλης (συγγνώμη για την ιεροσυλία….). Σε μια τέτοια χώρα με έναν τέτοιο λαό, όλοι αυτοί όντως έκαναν θαύματα. Οπότε καλή η συζήτηση (έστω και σεντονάτη!), όμως τα πράγματα είναι πολύ απλά: η νεοελληνική διανόηση ήταν αυτή που ήταν, με τα καλά και τα κακά της, ούτε ο Κονδύλης ήταν ο Έγελος, ούτε ο Παπαδιαμάντης ήταν ο Μπαλζάκ και ο Σταντάλ. Ούτε ο Καζαντζάκης ο Νίτσε. Αυτονόητο! Αλλά δεν ήταν και δεν είναι «άκυροι». Προσπάθησαν και παιδεύτηκαν με ό,τι είχαν στη διάθεσή τους. Πραγματικά πάντως παράδοξο και ιδιαζόντως αντιφατικό είναι το εξής: πως σε συζητήσεις καφενείου και αγοράς ακούς μπινελίκια για τον ελληνικό λαό, την ίδια στιγμή αυτοί που τον μπινελικώνουν όταν τους βάλεις θέματα πιο σοβαρά: λόγου χάριν για το περιβόητο δημοψήφισμα, για τα Σκόπια, την Τουρκία και την Κύπρο, αρχίζουν να τα χώνουν στις ηγεσίες που καταταλαιπωρούν έναν δυστυχισμένο λαό, και μετά, το «χώσιμο» πέφτει στους διανοούμενους που «πιθήκιζαν» τη Δύση. Ποιος έσπασε το τζάμι, παιδιά; όχι εγώ Κυρία, ο Μανωλάκης!!!
ΥΓ. Και φυσικά εννοείται ότι ο γράφων μελετά και Καραμπελιά και φυσικά δεν επιθυμεί την έξωσή του από εκεί που είναι. Και μόνο ότι τον παραπέμπει, πείθει για αυτό. Απλά, ας ξεκαθαρίσει ο Καραμπελιάς αν η έξωση είναι οικονομική ή πολιτική. Ένα το κρατούμενο. Και πιο βασικό, ακτιβισμοί κατά καιρούς με Καμμένους, Χριστόδουλους, εκλογικές κάθοδοι, οργανώσεις, περιοδικά, βιβλία για κάθε τι, τηλεοράσεις και ραδιόφωνα ανά την Ελλάδα, μέχρι και κοινές συνεντεύξεις με κάτι τρελαμένους bloggers, μπλοκαρίσματα στο facebook από τους οπαδούς- μόνο υπουργοποίηση λείπει, δεν είναι και τεκμήρια/ εχέγγυα για μία μαχόμενη και ποιοτική διανόηση. Συνήθως, οι αληθινοί ποιητές, πεζογράφοι, ζωγράφοι, κα. δεν είναι/ήταν σε τέτοιο mood (που λέει και ο λαός)….
Απέραντο πάρκο, κόκκινα φώτα, άγρια βραχνά ραδιόφωνα. Πάθος φτηνό, της πεντάρας. Πλήθος παράγκες πολύχρωμες, όπου πουλούν τσιγάρα, φυστίκια, παιχνιδάκια και γυναίκες. Χορεύουν, τραγουδούν, το γκόνγκ χτυπάει, και σε μία μικροσκοπική σκηνή ανεβαίνουν Κινέζες θεατρίνες, παστωμένες στην πούδρα, και χορεύουν και τραγουδούν ουρλιάζοντας.
Τ’ άστρα λάμπουν από πάνω μας, ο ουρανός είναι χνουδωτός, αμίλητος. Καί κάτω στη γη, στο βάθος εδώ του πάρκου, το μεγάλο καμπαρέ άνοιξε. Πράσινοι δράκοι είναι ζωγραφισμένοι στο ανώφλι του, τα λέπια τους είναι γυαλιστερά κι οι γλώσσες τους τρικυμίζουν σά φλόγες. Στην είσοδο στέκεται ο Εγγλέζος ιμπρεζάριος: θηριώδης, καμένος από τους τροπικούς ήλιους, αποκτηνωμένος από το λικέρ και το μπιφτέκι. Και κάτω από την τοξωτή πανύψηλη πόρτα αρχίζουν και μπαίνουν οι Κινέζες κοκότες. Λιγνές σαν φίδια, χωρίς στήθια, χωρίς λαγόνια, σπαθιά. Φορούσαν ρόμπες μεταξωτές, στενές σά θηκάρια, με θεία χρώματα: πράσινες σαν τον δράκο, πορτοκαλιές, μπλάβες, ολόμαυρες. Ανοιγμένς ως τα λαγόνια· σε κάθε βήμα έλαμπε όλο το μερί λιγνό, ισχυρό, ανίκητο, γυλιστερό σαν αλειμμένο με λάκα. Κι απάνω στο σερπετό τούτο επικίντυνο σώμα η τρομαχτικιά μάσκα του προσώπου, πλατιά σά θυμωμένου κόμπρα. Στόμα πορτοκαλί ακίνητο. Τα μάτια λοξά, ακίνητα κι αυτά, και σε κοιτάζουν αδιάφορα, ανήλεα, όπως σε κοιτάζει το φίδι.
Μέσα, στο γυαλιστερό παρκέτο, χορεύουν. Οι ξανθοί Εγγλέζοι ουρλιάζουν και το μάτι τους έχει θολώσει. Τούτες οι κίτρινες τούς πιπιλίζουν το αίμα, κι όσο προχωράει η νύχτα, οι γυναίκες ζωντανεύουν κι εξευτελίζουνται οι άντρες. Τα ξημερώματα, όλη η άσπρη φυλή θα’ χει κυλιστεί χάμω, και θα σηκώνουν το λαιμό οι κίτρινες γυναίκες γλείφοντας σά χορτασμένες όχεντρες τα χείλια
Πηγή: Ν. Καζαντζάκης, Ιαπωνία (Ταξιδεύοντας).
[Φώτης Κόντογλου]
Πάν μέτρον άριστον. Το ότι η παρέα του «εκσυγχρονιστικού» Σημίτη είχε κάποιους καθηγητές και λογοτέχνες γύρω της, το ότι το καθηγητικό κατεστημένο νομίζει ότι κάτι είναι, το ότι ο Καραμπελιάς βγάζει κάθε χρόνο 2-3 βιβλία για κάθε τι, δεν σημαίνει ότι η «υποπλασία» της νεοελληνικής διανόησης είναι ο κανόνας. Θυμίζω ότι ακόμα και, για να μην πω κυρίως, διανοούμενοι της Παράδοσης (Κόντογλου, Παπαδιαμάντης, Πεντζίκης) είχαν πολλαπλά «τριφτεί» με τα δυτικά πνευματικά μεγέθη. Για μία χώρα όπως ήταν πάντα η Ελλάδα: μικρή, κακόμοιρη, εθνικά ακρωτηριασμένη, η ανάδειξη ικανών λογοτεχνών και διανοουμένων (κάθε απόχρωσης) είναι ένα «μικρό θαύμα», το οποίο αποδεικνύεται από τη σημερινή καχεξία και βλακεία. Άλλο η (ορθή) επισήμανση της απουσίας των κοινωνικο-ιστορικών δεδομένων της Δύσης στην Ελλάδα, και άλλο να πει κανείς ότι αυτή η χώρα δεν έχει παράξει τίποτε το αξιόλογο, αλλά μιμείται τους δυτικούς. Για αυτό, αυτές τις όψιμες επισημάνσεις της νεοελληνικής στέρησης δεν τις θεωρώ καθόλου αθώες και απροϋπόθετες. Συνήθως εξυπηρετούν κάποιους άλλους σκοπούς.
Με αφορμή: το εδώ σχόλιο.
[1] Εννοείται ότι ο καθένας διατηρεί το δικαίωμα του να διαφωνεί για τις υπαρξιακές και φιλοσοφικές ανησυχίες μορφών όπως ο Ν. Καζαντζάκης. Κάποιοι επισήμαναν επίσης ότι ήταν και «με τον Δεσπότη και με τον Παναγιώτη» (sic!). Δεν ξέρω βέβαια ποιος στοχαστής γενικότερα ήταν περισσότερο συνεπής ή απλά έδειχνε ότι ήταν/ είναι (συνέπεια στοχασμού). Γνωστές οι Κονδυλικές (εκ του Παν. Κονδύλη) απόψεις για δάνεια και αντιδάνεια μεταξύ φιλοσόφων και φιλοσοφιών. Τέλος πάντων. Μπορεί να πει κάποιος δεν με ενδιαφέρουν τα ευρωπαϊκά υπο- προϊόντα και οι εν Ελλάδι «φωταδιστές» αυτών. Σύμφωνοι. Μόνο που είναι μία άλλη κουβέντα [από το αρχικό μου σχόλιο]. Δεν έχει καμία σχέση. Εντυπώσεις καταγράφει ο Καζαντζάκης, δεν κάνει εδώ φιλοσοφικές αναλύσεις.
[1- ] Βέβαια το να μην θέλεις να έχεις σχέση με την παρηκμασμένη Δύση και ό,τι αυτή παράγει και εξάγει, είναι «στρουθοκαμηλισμός», διότι de facto και a priori έχεις- καθώς δεν ζεις στον Αμαζόνιο…..(που και εκεί να ζούσες, δηλαδή…). Εκτός αν κάποιος αφελώς πιστεύει ότι σε συνθήκες ύψιστης παγκοσμιοποίησης μπορείς να διατηρείς ανεπηρέαστη και αλώβητη την ιδιοσυστασία σου. Εκτός αν κάποιος πάλι αφελώς πιστεύει ότι και παλαιότερα δεν υπήρχαν ιδεολογικά- φιλοσοφικά «παρε- δώσε» με τον δυτικό πολιτισμό…
[2] Κανείς δεν μίλησε για ιστορική νομοτέλεια. Αυτό που υποστηρίζει ο Καζαντζάκης (σωστό ή λάθος, είναι μία άλλη κουβέντα), είναι ότι κάθε εκδήλωση της Ιδέας (όπως αυτός την καταλαβαίνει) αναπόφευκτα φέρει αρχικά ορμή, φανατισμό και βία. Είναι ιμπεριαλιστική πριν μαλθακεύσει, και γίνει ανεκτική και πολυπολιτισμική. Είναι η γνωστή άποψη Σπένγκλερ και άλλων. Μία ιδεαλιστική, ίσως, ερμηνεία της ορμής της ζωής. Παρωχημένη ίσως. Δεν ξέρω. Αλλά το να αντιπαραβάλλεται με τους Βυζαντινούς, τους Άραβες, τους Κινέζους, είναι σαν να μπερδεύεις μήλα με πορτοκάλια. Άλλο η γέννηση και η εξάπλωση της πνευματικής Ιδέας, και άλλο οι ιστορικές επιλογές της κάθε στιγμής. Για παράδειγμα, είναι γνωστό ότι τόσο ο Λένιν όσο και αργότερα οι κομμουνιστές συμμετείχαν σε συμφωνίες με φιλελεύθερα, αστικά κόμματα (σοσιαλιστικά, αγροτικά): αυτό δεν το έκαναν στη βάση γκάμας επιλογών- δεν ψώνιζαν συνολάκια από πολυκαταστήματα-, αλλά με σκοπό την τελική επικράτηση και μετά…πάρ’ τους κάτω…Η ορμή είναι αδυσώπητη- αυτό λέει ο Καζαντζάκης, όπως το νομίζει. Εάν εμείς δεν το νομίζουμε, πάμε πάλι στο [1- ].
[2- ] Ιστορική αναγκαιότητα με αυτή την έννοια υπήρχε. Όχι στην μικρο- πολιτική (και ο Στάλιν κάποια στιγμή τα βρήκε με το Πατριαρχείο Μόσχας), αλλά στην έννοια της κυριαρχίας. Οι μπολσεβίκοι κατέστρεψαν ό,τι κατέστρεψαν γιατί «εγκαινίαζαν» μία νέα θρησκεία. Έτσι τουλάχιστον νόμιζαν. Τίποτα περισσότερο, τίποτα λιγότερο. Δεν ήταν μεταρρυθμιστές και ΜΚΟ. Πώς να το κάνουμε; Ούτε για τις φάλαινες ενδιαφέρονταν ούτε για τα…γαϊδούρια της Σαντορίνης….Ιδεολογία- θρησκεία- επανάσταση έφτιαχναν. Το ότι οι εκκλησίες που γκρεμίζονταν, είναι κατάπτυστο θέαμα, είναι θέμα υποκειμενικό του θεατή. Για αυτούς που τις γκρέμιζαν, και δεν ψώνιζαν σε Mall, προφανώς και δεν ήταν. Το αν αυτό ήταν κατά της πολιτιστικής κληρονομιάς, δυστυχώς δεν υπήρχε τότε UNESCO. Επίσης, το ότι είμαι Χριστιανός, και με ενοχλεί, ας πρόσεχα….και ας είχα συνηθίσει…..
[3]. Οι κομμουνιστές ήταν μία ιστορική φάση της Ρωσίας. Ρωσία υπήρχε πριν και θα υπάρχει και μετά. Ο Καζαντζάκης γράφει για αυτά που (νομίζει) ότι είδε τότε, δεν κάνει διαχρονική, ιστορική ανάλυση της χώρας. Για τότε θα ελεγχθεί. Το αν οι κομμουνιστές φταίνε για το «προσεχώς…Ρωσίδες» στα Φάρσαλα, είναι μία πολύ μεγάλη κουβέντα, που καλύτερα μην την αρχίσει κανείς. Μην αρχίζουμε τώρα να λέμε για Βραζιλίες, Αφρικές, Λατινικές Αμερικές και τα συναφή…..
[3-…] Η αναφορά στον ΣΥΡΙΖΑ έγινε διότι οι ανήκοντες στο «Αντι-ΣΥΡΙΖΑ» μπλοκ για λόγους ταυτότητας δικής τους, βαφτίζουν τον ΣΥΡΙΖΑ μπολσεβίκους, ενώ είναι μία νεοφιλελεύθερη σέχτα αριστερής απόχρωσης. Πολύ περισσότερο, ενώ οι μπολσεβίκοι κατέστρεφαν για λόγους Ιδέας και Θρησκείας, αυτοί εδώ…καταστρέφουν… για λόγους αδιαφορίας και «μη μου τους κύκλους τάραττε»
[4] Μεταμοντερνισμός δεν είναι μόνο ο Φουκώ και ο Ντεριντά ή «οι πρόσφυγες λιάζονται» του ΣΥΡΙΖΑ ή οι «μετανάστες είναι αδέλφια μας». Μεταμοντερνισμός είναι και η μη κατανόηση (ούτε καν αποδοχή) της ορμής για ζωή, της βίας και της απολυτότητας. Καθώς ο μεταμοντέρνος είναι απόλυτα σχετικιστής. Τα οράματα της Νέας Τάξης πραγμάτων και του Κομμουνισμού (ή άλλα θρησκευτικά οράματα), του προξενούν ρίγη αποστροφής, διότι πάντα υπάρχει γκάμα επιλογών. Ε, όχι, δεν υπάρχει πάντα γκάμα επιλογών (την κουρτίνα ή το δώρο Α ή τα μετρητά). Αυτός που θέλει να επικρατήσει, θα επικρατήσει…
To μεταμοντέρνο φημίζεται, ανάμεσα στα άλλα, για τον αποσπασματικό λόγο, την σύνθεση δεδομένων και την πρόκληση της εικόνας. Χωρίς μακρο-ιστορική ανάλυση και γενικότερη κοσμοθεωρία (συνεκτική και λεπτομερειακή), με έμφαση στην πρόκληση εντυπώσεων, ασκεί κριτική. Και πείθει τις περισσότερες φορές, διότι τα μεταμοντέρνα άτομα είναι ευαίσθητα σε αριθμούς και σε…αίμα. Ήταν τόσοι ή τόσοι που σκοτώθηκαν, υπήρχαν ή δεν υπήρχαν οι θάλαμοι αερίων, είναι όλα μύθοι ή πραγματικότητα, κάηκαν τόσες ή πόσες εκκλησίες στον Κομμουνισμό, και ούτω καθ εξής. Ταυτόχρονα, συσχετίσεις με το σήμερα και εξαγωγή συμπερασμάτων. Κράτησαν όμηρους οι ΕΛΑΣιτες στα Δεκεμβριανά, αλλά και οι Άγγλοι πόσους έστειλαν στα στρατόπεδα στην Αίγυπτο. Στατιστικές, αναλύσεις ποσοτικές και…έχει ο θεός. Κουβέντα να γίνεται, δηλαδή, η οποία εν τέλει καταλήγει στο μόνο αληθινό: ο παππούς μου, ο πατέρας μου, ο ηγέτης μου, ο αρχηγός μου, είναι Α, οπότε όλες οι αναλύσεις θα καταλήξουν αναγκαστικά στο Α.
Η διαφορά με προηγούμενες εποχές ήταν ποιοτική, όχι τόσο ανθρωπολογική. Και παλαιότερα, οι άνθρωποι παθιάζονταν, μεροληπτούσαν, αδικούσαν, αποθέωναν, όμως όλα αυτά τα ατελή ανθρώπινα, τα «κάλυπταν» πίσω από μία ιδέα, θρησκεία, κοσμοθεωρία, φιλοσοφία. Αν το κάνεις αυτό, αυτόματα μορφοποιείς το πάθος σου. Δεν βγαίνει ανεξέλεγκτο. Μαθαίνεις να σταθμίζεις και να καταλαβαίνεις τις εποχές, διότι το πρόβλημά σου δεν είναι απλά ο ΣΥΡΙΖΑ ή η ΝΔ ή η Χ.Α., αλλά η ζωή εν συνόλω. Η αναφορά μου σε σημείο της αφήγησης Καζαντζάκη [εδώ], ήμουν 100% βέβαιος ότι θα προκαλούσε ορυμαγδό αντιρρήσεων [εδώ] και [εδώ]. Είμαι ευγνώμων για αυτές τις αντιρρήσεις, αν και είναι τόσο πολύ αναμενόμενες- σε αντίθεση με το σχόλιο του Καζαντζάκη. Στη θέση αυτού του αντιρρητικού παζλ, που όπως είναι επίσης αναμενόμενο, καταλήγει στον ΣΥΡΙΖΑ ως «μπολσεβίκικη μετεξέλιξη» ή υβρίδιο (θα έπρεπε να έχω συνηθίσει από την Ελεύθερη Ώρα….), εγώ θα είχα άλλου τύπου ενστάσεις: πόσο αμερόληπτος ήταν ο Καζαντζάκης σε αυτά που κατέγραφε, τί του έδειχναν και πόσο τα αξιολογούσε; Φαίνεται ότι σε μεγάλο βαθμό ήταν (από νύξεις και κριτική σε πολλά σημεία του ημερολογίου του). Το πρόβλημά του ήταν ότι τότε- αυτός, και άλλοι πολλοί- πίστευε στον Ρώσικο Κομμουνισμό ως Ιδέα που θα κατέστρεφε και θα ανανέωνε την παρηκμασμένη και τεχνοκρατική Δύση. Ο Heidegger κάτι ανάλογο πίστευε για τον Χίτλερ. Λάθος πονταρίσματα, σωστά θα πει κανείς. Μόνο που αμέσως καταλαβαίνει κάποιος το επίπεδο της συζήτησης και της αναρώτησης. Το πρόβλημα δεν ήταν να υπερασπιστούν (όλοι αυτοί) τον πολιτικό κομμουνισμό τόσο, όσο να βρουν μία ιδεολογία ζωής (και θανάτου), μετά τον θάνατο του θεού στη Δύση. Αυτά για το πνεύμα της εποχής εκείνης.
Από εκεί και πέρα, το πόσο ιστορικά αναγκαίο είναι μία νέα Ιδέα ή Θρησκεία όταν είναι στα νειάτα της και είναι ορμητική, να καταστρέφει το παρελθόν για να χτίσει το μέλλον, κάτι που το ακούς από γέρους και παροιμίες λαών μέχρι τον Νίτσε και τον Καζαντζάκη, δεν περνά από το μυαλό των συγχρόνων μας, διότι ως μεταμοντέρνοι δεν έχουν μακρο- ιστορική συνείδηση. Συγκινούνται από το σάρωμα της Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας από τον Χριστιανισμό. Κλαίνε για το σάρωμα του Χριστιανισμού από το Ισλάμ. Βρίζουν για το σάρωμα των εκκλησιών από τους άθεους Μπολσεβίκους κ.ο.κ. Κανένα σάρωμα, καμία συγκίνηση, τίποτε δεν πεθαίνει και τίποτα δεν γεννιέται με παρθενογένεση. Είναι οι ρυθμοί της Ιστορίας (ή το σχέδιο του Θεού), που ένα άτομο μεταμοντέρνο, συνηθισμένο σε ορίζοντα 80χρονης ζωής, δεν μπορεί να καταλάβει. Σε απλά ελληνικά: ήταν ιστορικά αναγκαίο, π.χ., οι Μπολσεβίκοι να γκρεμίζουν εκκλησίες, οι Ισπανοί Αναρχικοί να εκτελούν καλόγριες, οι Φασίστες να κλείνουν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Αλλιώς δεν προχωρά η Ιστορία. Το ότι, τώρα, σε μία εποχή πλαδαρότητας και γενικευμένης ευαισθησίας, όλα αυτά είναι αποτρόπαια, μάλλον πρέπει να το δούμε….με τον ψυχαναλυτή μας. Και ούτε όλα αυτά τα ιστορικά αναγκαία προκαθορίζουν την ιστορική κατάληξη και το δίκαιο- ίσως, μόνο ο Θεός. Κανείς δεν επιδοκιμάζει το γκρέμισμα εκκλησιών ή την αναστύλωσή τους. Αυτό που προκαλεί εντύπωση, ενώ δεν θα έπρεπε, είναι ότι: λαοί που έζησαν στο μεδούλι τους την Ιστορία και την (αναπόφευκτη) βία της, είναι σε καλύτερη θέση να διατηρούν την αληθινή ιστορική μνήμη, ακόμα και του αντιπάλου. Δεν είμαι σίγουρος αν οι σημερινοί Ρώσσοι του «Russian girls» και της ιδεολογίας του πορνό, θα μπορέσουν να διατηρήσουν καλύτερα την ιστορική τους μνήμα από τους Μπολσεβίκους πατέρες τους που γκρέμιζαν. Αλλά βέβαια, αυτό δεν μας ενδιαφέρει. Κρίμα!
YΓ. Πάντως, το γεγονός ότι ο Καραμπελιάς, π.χ., ήταν κάποτε Μαοϊκός, και τώρα υπέρ της Εκκλησίας και του Έθνους, εμένα δεν με πειράζει: το θεωρώ ιστορική αναγκαιότητα (sic!).
Πώς εξηγείται οι Συριζαίοι που αδιαφορούν για τις γνωστές ζημιές με τα baby oil στα μουσεία, να είναι «μπολσεβίκοι»; Είναι απλά θέμα αδιαφορίας και βύθισης του επιπέδου της εποχής μας. Διαβάζω από τον Καζαντζάκη (Ταξιδεύοντας- Ρουσία): «Προχτές που είχα πάει σ’ ένα από τ’ αργαστήρια τούτα, δούλευαν απάνω σε μιαν τεράστια χοντρομπογιατισμένη Παναγιά του 19ου αιώνα. Στη γωνιά είχαν πια αφαιρέσει δεκατρία στρώματα μπογιές κι είχε φανεί ένας άγγελος του 13ου αιώνα απερίγραφτης ομορφιάς. Είχε την αυστηρή γλύκα του βυζαντινού προτύπου και συνάμα τ’ ορμητικό και μυστηριώδικο πάθος του Σλάβου. Τρεις πιτήδειοι τεχνίτες, με τα λεπτότατα σύνεργά τους, λευτέρωναν σιγά σιγά το κόνισμα· υπολόγιζαν πως σ’ έξι μήνες, θα’ χει λυτρωθεί αλάκερη η Παναγία. Με τη μέθοδο αυτή ο εικονολάτρης Ανίσιμωφ είχε λυτρώσει από τις χοντρές απανωτές μπογιές την ομορφότερη Παναγιά που υπάρχει στον κόσμο· την είχε φέρει ο ηγεμόνας Αντρέας Μπογκολούσκι από το Βυζάντιο, στα 1157, στην πόλη Βλαδιμίρ· κείθε, στα 1355, μεταφέρθηκε στη Μόσχα, σε μιαν εκκλησιά του Κρεμλίνου….Ό,τι κάνουν για τα κονίσματα οι μπολσεβίκοι, το ίδιο κάνουν και για τα παλιά ιστορικά μοναστήρια και τα παλάτια· αφαιρούν με προσοχή τα νεώτερα στρώματα, τα βαριά ακαλαίσθητα στολίδια, και παρουσιάζεται το χτίριο με τον αρχικό του ρυθμό».
manolisgvardis 